کلیسای سنت استپانوس کلیسای سنت استپانوس در شهرستان جلفای استان آذربایجان شرقی و در کنار رودخانه ارس بنا شده است. کلیسای سنت استپانوس یکی از مهمترین کلیساهای ایران محسوب میشود که به نام یکی از مبلغان مسیحیت، نامگذاری شده است.
تاریخچه کلیسا
قدمت دقیق کلیسای سنت استپانوس مشخص نیست. قدیمیترین منبعی که در آن به کلیسای سنت استپانوس اشاره شده، مربوط به سال ۶۴۹ میلادی است. عدهای این کلیسا را به اوایل میسحیت نسبت میدهند.
برخی نیز معتقدند در در سال ۲۶۶ هجری قمری برابر با ۹۷۶ میلادی و در زمان سلطنت آشوت باگرادونی پادشاه ارمنستان، کاتالیکوس خاچیک، رهبر مذهبی ارمنیان اسقف اعظم بالکن را به سرپرستی وانگ استپانوس مقدس انتخاب کرد و او با هزینه پادشاه کلیسایی در این محوطه بنا کرد.
کلیسای سنت استپانوس در دورههای مختلف مرمت و بازسازی شده است. هاکوپ جوقاتیسی، خلیفه اعظم وانگ استپانوس مرمت این بنا را در طی سالهای ۱۰۵۳ تا ۱۰۶۶ هجری قمری انجام داد. در دوره صفوی نیز بازسازیهایی در این کلیسا صورت گرفت و در عصر قاجار هم سنت استپانوس مورد توجه بود.
چنانچه بر اساس کتیبه سنگی به خط نستعلیق که بالای در نصب شده است، در سال ۱۲۴۵ هجری قمری به فرمان عباس میرزا ولیعهد قاجار قریهای در دره شام خریداری و وقف کلیسا میشود.
در دورههای معاصر نیز طی چندین دوره کلیسای سنت استپانوس مرمت و بازسازی شده است. در مرمتی که در سال ۱۳۸۴ انجام گرفت، بقایای استخوانی کشف شد که طبق روایتهای تاریخی آنها را به حواریون و قدیسان مسیح نسبت دادهاند.
این استخوانها از میان دو طاق کلیسا به دست آمدند. علاوه بر بقایای استخوانی چند تکه تخته مربوط به جعبههای نگهداری این استخوانها، چند تکه پارچه زرد وآجری، تکهای موم، گِل اخرا و دانههای کُندر نیز در این محوطه شناسایی شده است.
در برخی منابع تاریخی مانند سفرنامه تاورنیه، سیاح مشهور فرانسوی که در دوره صفوی به ایران سفر کرد و عکسهایی که در آرشیو تاریخی کاخ گلستان وجود دارد و توسط علیخان والی، حکمران شمالی آذربایجان در دوره ناصرالدین شاه قاجار گرفته شده، به وجود استخوانهای حواریون و قدیسان از جمله سنت استپانوس و دانیال نبی اشاره شده است.
معماری کلیسا
این کلیسا در میان حصاری سنگی و درون قلعهای دژ مانند قرار گرفته که در زبان ارمنی به آن وانگ میگویند و دارای بارو، هفت برج نگهبانی و پنج پشت استوانهای و سنگی است.
کلیسای سنت استپانوس بنایی استوانه ای شکل با گنبد مخروطی و حصاری سنگی و هفت برج نگهبانی است که در دل کوه و در محوطه سرسبز با سنگ های صورتی، سرخ و سفید ساخته شده است. در واقع، این کلیسا تلفیقی از معماری اورارتویی، اشکانی و رومی به چشم می خورد.
دیوارهای خارجی کلیسا نیز با سنگ های تراشیده شده و دیوارهای داخلی کلیسا نیز با گچ پوشیده شده اند و همچنین دارای نقاشی های زیبایی است.
علت نامگذاری کلیسا
نام کلیسای سنت استپانوس از کلمه یونانی Stephanos گرفته شده که در آیین مسیحیت به معنی تاج و نمادی از حد کمال شناخته میشود. همچنین استفان سنت استپانوس یکی از حواریون عیسی مسیح (ع) و یکی از هفت نفر نیک تاماتی بود که مراسم تحلیف او بهوسیله حواریون حضرت مسیح انجام و از مبلغان مسیحیت شد.
استفان ۲۶ دسامبر سال ۳۶ میلادی توسط یهودیان اورشلیم با اتهام سخنرانی علیه شریعت یهود سنگسار شد و جزو اولین شهدای آیین مسیحیت به شمار میرود. به همین دلیل در گوشه و کنار جهان کلیساهایی به یاد وی با نام سنت استپانوس نامگذاری شده است.
کلیسای سنت استپانوس همچنین بهدلیل قرار گرفتن در روستای متروکهای به نام دره شام به این نام نیز خوانده میشود. از آنجایی که این کلیسا در دامنه ارتفاعات ماغارد یا ماقارات بنا شده در منابع ارمنی به آن دیر ماغارد نیز گفته میشود.
بخش های مختلف کلیسا
کلیسای سنت استپانوس از بخشهای مختلفی چون نمازخانه، برج ناقوس، نمازخانه بوعوس پطرس یا اجاق دانیال، صحن کلیسا یا حیاط کلیسا، پیشخوان ورودی اصلی مجموعه، هشتی ورودی، حیاط دیرها، کلیسای قدیمی، سالنهای آموزش طلاب یا استنساخ کتب، محل اسکان راهب و مسافران یا انبار و محل ذخیره آذوقه و طویلههای مجموعه تشکیل شده است.